Ο Προμηθέας του Λόρδου Μπάιρον και ο ηρωισμός ως διαθήκη ελπίδας

Ο Προμηθέας αποτελεί μυθική και ηρωική μορφή της αρχαιότητας. Εμφανίζεται κυρίως στα έργα του Αισχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης, Προμηθεύς λυόμενος και Προμηθεύς Πυρφόρος. Ήταν γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας ή Κλυμένης. O Προμηθέας, με στόχο να προστατέψει το ανθρώπινο είδος από την εξαφάνιση (λόγω της αδυναμίας του απέναντι στη φύση) αποφασίζει να του χαρίσει τη φωτιά (σύμβολο της γνώσης, της κρίσης και του λόγου). Έτσι, με σχέδιο καλά οργανωμένο, επισκέπτεται το εργαστήρι του Ήφαιστου και τη δίνει κρυφά στους ανθρώπους. Για την πράξη του αυτή οι θεοί θα ζητήσουν εκδίκηση: ο Ήφαιστος, ακολουθώντας τις εντολές του Δία, αλυσοδένει τον Προμηθέα σε μια κορυφή του Καύκασου, εξαναγκάζοντας τον να φορά στο κεφάλι του στεφάνι και στο χέρι σιδερένιο περιβραχιόνιο, σύμβολα πλήρους υποταγής και ταπείνωσης στο Δία. Στο ομότιτλο ποίημα του Byron, η φιγούρα του Προμηθέα επανεμφανίζεται ως πρότυπο ανθρώπου που μάχεται για τη δικαιοσύνη: «Thou art a symbol and a sign / To Mortals of their fate and force». Οι τρεις πρώτες στροφές περιγράφουν τα βάσανα και τις κακουχίες του: «Those immortal eyes / The sufferings of mortality / Seen in their sad reality». Εδώ ο Byron προσδίδει μια πτυχή δυϊσμού: ο Προμηθέας από τη μία είναι αθάνατος, αλλά εμφανίζεται επιρρεπής στον πόνο, όπως ακριβώς ένας θνητός άνθρωπος. Πολύ περισσότερο, θα μπορούσαμε να αντιληφθούμε τούτο τον δυϊσμό ως μια προσπάθεια γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ θεϊκών όντων και απλών ανθρώπων: με άλλα λόγια, ο Προμηθέας που με τις πράξεις του κατάφερε να γλυτώσει τους ανθρώπους από βέβαιη καταστροφή, δεν είναι ξεκομμένος από τον κόσμο των θνητών· είναι, στην πραγματικότητα, ένας άνθρωπος όπως όλοι μας! Ως εκ τούτου, οι ικανότητές του είναι και ανθρώπινες (δικές μας, με άλλα λόγια) ικανότητες, τις οποίες καλούμαστε να αναζητήσουμε. Ταυτόχρονα, ο Προμηθέας του Byron μας υπενθυμίζει ότι ο αγώνας για το δίκαιο απαιτεί (σχεδόν ηρωικές) θυσίες, όπως θα δούμε παρακάτω. Ενθυμούμενοι, λοιπόν, την πολιτισμική κατάρρευση της εποχής μας ως αποτέλεσμα της ψυχικής ευθραυστότητας που σταδιακά καλλιέργησε η μετάβαση στο θεραπευτικό κράτος, ωθώντας μας στην ακρισία (non-judgmentalism) και στην εξάρτησή μας από τις συνταγές κάποιας πεφωτισμένης μειοψηφίας, αξίζει να σταθούμε στο ηρωικό μήνυμα του Μπαϋρονικού Προμηθέα, ως αχτίδα ελπίδας για μια διαφορετική ηθική.

Αρκεί να λάβουμε υπόψη μας τα κοινωνικο-πολιτικά δρώμενα του 19ου αιώνα, όπου σχεδόν σύσσωμος ο δυτικός κόσμος συγκλονίζεται από επαναστάσεις, εξεγέρσεις αλλά και εκδικητικές παλινορθώσεις, για να επιβεβαιώσουμε τον παραπάνω ισχυρισμό, πως ο Byron χρησιμοποιεί τη φιγούρα του Προμηθέα αλληγορικά, θέλοντας κατά βάση να προϊδεάσει (και να προετοιμάσει) τους θαυμαστές του αναφορικά με τις κακουχίες και τις τιμωρίες που κάθε υπερασπιστής του δικαίου καλείται να αντιμετωπίσει: «Where was thy pity’s recompense? / A silent suffering, and intense, / The Rock, the vulture, and the chain». Όπως λοιπόν ο Προμηθέας ήρθε αντιμέτωπος με την εκδικητική ατίμωση των Ολυμπίων θεών, έτσι και κάθε θνητός που επιλέγει τον δύσβατο δρόμο της αρετής και του κοινού δικαίου, ενάντια σε οτιδήποτε μας εξωθεί στην ὕβρη και ασελγεί στην ηθική ευπρέπεια, θα βρει μπροστά του όχι κατ’ ανάγκη τη σιδηρά πυγμή του ισχυρού, αλλά πολύ περισσότερο την αχαριστία και το φθόνο των συνανθρώπων του, αδυναμίες που (την ίδια στιγμή) αποτελούν και αναπόσπαστο τμήμα του ιδίου του «εγώ». Ας μην λησμονούμε, βέβαια, ότι ο Byron ουκ ολίγες φορές κατέστη αντικείμενο χλευασμού από κύκλους της Λονδρέζικης αριστοκρατίας, όχι μόνο λόγω φημολογιών που τον συνέδεαν με πράξεις ομοφυλοφιλικές (από τα πιο επαίσχυντα ταμπού της Βικτωριανής Βρετανίας), αλλά πολύ περισσότερο εξαιτίας των πολιτικών του πεποιθήσεων: ο Byron πολλές φορές είχε ενεργά υπερασπιστεί αγρότες, λουδίτες και εξεγερμένους χωρικούς οι οποίοι αντιμετώπιζαν βαρύτατες κατηγορίες (που έφταναν μέχρι και τα πρόθυρα θανατικής καταδίκης) λόγω ανυπακοής και διασάλευσης της έννομης τάξης κατά τη Βικτωριανή εποχή.

Αυτό που, ωστόσο, προκαλεί μεγάλη εντύπωση είναι το γεγονός ότι ο Προμηθέας παρά τις κακουχίες που υπομένει, δεν αγανακτεί μήτε μεμψιμοιρεί. Αντίθετα, επιλέγει να παραμείνει σιωπηλός («A silent suffering, and intense») καθ’ όλη τη διάρκεια της άδικης τιμωρίας του. Σε κανένα σημείο του ποιήματος δεν εκφράζει απόγνωση, λύπη ή οργή. Ποιός είναι ο λόγος που ο ποιητής επέλεξε για τον Προμηθέα τούτη την εκκωφαντική σιωπή; Αν πραγματικά η φιγούρα του Προμηθέα αντικατοπτρίζει τον ελεύθερο άνθρωπο, αυτόν που από την πρώτη στιγμή θα κληθεί να θυσιάσει κάθε προσωπική ευμάρεια για το κοινό αγαθό, τότε δεν έχουμε παρά να αναγνωρίσουμε την πιο σημαντική αρετή που αρμόζει σε κάθε έναν τέτοιο άνθρωπο: πρόκειται για την αρετή που περιφρονεί αυτό που ο Νίτσε στη Γενεαλογία των Ηθών¹ αποκαλούσε «δουλική ηθική». Σε αντίθεση με την αριστοκρατική ηθική, η δουλικότητα παραπέμπει στην τάση κάθε αδύναμου να εγκλωβίζεται σε μια ατέρμονη μνησικακία (re-sentment), όντας αυτο-παγιδευμένος στο συναίσθημα της εκδίκηση και της μοχθηρίας που η αδικία γεννά και τροφοδοτεί. Η μνησικακία δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από παράγωγο του θυματισμού, ένα συναίσθημα καταπίεσης που συνεχώς διέπει τη σκέψη και τους λογισμούς των αδύναμων. Η φαυλότητα του θυματισμού διαφαίνεται μέσα από την αδυναμία του να προάγει τη χειραφέτηση, επιζητώντας το έλεος και τη συμπόνοια αντί για την αυτοδυναμία. Η απόγνωση που χαρακτηρίζει το συναίσθημα του θυματισμού και η ένταση με την οποία οι μνησίκακες σκέψεις εκδηλώνονται, οδηγούν στην καταστολή αυτού που ο Πλάτωνας²όριζε ως «λογικό μέρος της ψυχής»· πρόκειται για τη δυνατότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί την κρίση του ώστε να οδηγείται στην αλήθεια. Μπορούμε, ωστόσο, να ταυτίσουμε το λογικό όχι μονάχα με την ικανότητά μας να λογιζόμαστε ορθά, να διαχωρίζουμε δηλαδή ποιές πράξεις είναι ευπρεπείς και ποιές όχι – κάτι που παραπέμπει στο περιβόητο «reckoning with consequences» (κατά τον Hobbes)³ και στο animali rationale (δηλαδή στην παρερμηνεία του Αριστοτελικού όρου «ζῷον λόγον ἔχον» σε «ζώο ορθολογικό» κατά τη Ρωμαϊκή εποχή)⁴ – αλλά ταυτόχρονα και με την ομιλία, το κατ’ εξοχήν αντίδοτο στη βίας, όπως είχε πολλές φορές ισχυριστεί η Arendt⁵. Ο λόγος που (για την Arendt) η βία, η μοχθηρία και η βαναυσότητα δεν οδηγούν στην ελευθερία οφείλεται στο γεγονός ότι η ίδια η ελευθερία, ως συνθήκη, είναι ταυτόσημη με την πράξη (action), δηλαδή την κοινή συνεύρεση όπου η κρίση αποτελεί προϊόν σύγκρουσης ιδεών (του λεγόμενου ‘αἰὲν ἀριστεύειν,κατά τη ρεπουμπλικανική εκδοχή) και όχι σύγκρουσης ανθρώπων⁶.

Οι αποστάσεις, βέβαια, που χωρίζουν το Νίτσε (έναν ορκισμένο εχθρό του Χριστιανισμού και του Εβραϊσμού) με τον Byron (του οποίου η θρησκευτικότητα είναι ευδιάκριτη στα περισσότερα ποιήματά του) είναι τόσο μεγάλες, όσο και η χρονική (αλλά και ποιοτική) απόσταση που χωρίζει τον Ρομαντικό κόσμο του Νίτσε και του Byron με τον ρεπουμπλικανικό Ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο της αρχαιότητας. Ποιά κοινή συνιστώσα μπορεί να βρεθεί μεταξύ ενός Νίτσε, που μισούσε κάθε δημοκρατικό κίνημα θεωρώντας το μια γενεαλογική συνέχεια του Χριστιανισμού, μια ζωντανή έκφραση της δουλικής ηθικής, του θυματισμού και της ελεημοσύνης, και ενός ριζοσπάστη της Βικτωριανή εποχής, με ενεργό ρόλο τόσο στο κίνημα για την απελευθέρωση της βόρειας Ιταλίας από την Αυστρία όσο και στον πόλεμο για την Ελληνική ανεξαρτησία; Στην πραγματικότητα, ο Νίτσε υπήρξε γνήσια έκφραση μιας εποχής που τη δημοκρατία στιγμάτισε η τραγική κατάληξη της Γαλλικής Επανάστασης και ο τρόμος των Ιακωβίνων, οι οποίοι ταύτισαν την έννοια του λαού με τη «γενική βούληση», δηλαδή το ομογενοποιημένο πλήθος που το διακρίνει μια σαγηνευτική ομοφωνία και μια ιδιόρρυθμη ομοιομορφία γεύσεων, τρόπων και αντιλήψεων, ένα συμπαγές σώμα που μετατρέπεται σε στατική εικόνα η οποία συμβολικά βρίσκει έκφραση μέσα από κάποιο(ν) ηγετικό (αντι)πρόσωπο⁷. Όμως, η Γαλλική Επανάσταση, που κατέληξε σε λουτρό αίματος, εξακολουθεί να θεωρείται σημείο αναφοράς σε κάθε πολιτική συζήτηση. Αντίθετα, λιγότερη σημασία δόθηκε στην περίπτωση της Αμερικανικής Επανάστασης αλλά και στα δημοκρατικά ρεύματα εντός του Αγγλοσαξωνικού κόσμου, που αντί να ενστερνιστούν τη Ρουσωϊκή ιδέα της γενικής βούλησης βασίστηκαν (τουλάχιστον σε μεγαλύτερο βαθμό) στη ρεπουμπλικανική ιδέα της ατομικής δόξας (να μή συγχέεται με τη φιλελεύθερη έννοια του ατομικού δικαιώματος) και της συνένωσης κάτω από έναν κοινό στόχο, τη δημόσια ευτυχία.

Επιστρέφοντας στη συζήτηση αναφορικά με τον Προμηθέα, ο Byron έμμεσα αρνείται τη δουλική ηθική, την απόρριψη της οποίας δεν πρέπει να τη συνδέουμε αναγκαστικά με την απόρριψη της δημοκρατίας (όπως κάνει ο Νίτσε). Αντιθέτως, ο θυματισμός και η ελεημοσύνη δεν ταιριάζουν σε έναν αγωνιστή του δικαίου, μας λέει ο Byron: «Titan! to thee the strife was given / Between the suffering and the will / Which torture where they cannot kill». Πίστη, επιμονή, ατέρμονη θέληση, αδιάκοπη θυσία, αυτοδυναμία, προσήλωση στον στόχο (την ευπρέπεια και το δίκαιο)… καμία τιμωρία, όσο σκληρή και αν είναι, δεν μπορεί να κάμψει το ηθικό του φιλοδίκαιου ανθρώπου· τί είναι, το δίκαιο αν όχι μια συνεχόμενη σύγκρουση με την αδικία; Τί είναι η επικράτησή του στον κόσμο των ανθρώπων αν όχι μια αδιάκοπη ηρωική μάχη; Τί περισσότερο και τί λιγότερο προϋποθέτει αν όχι θάρρος, τόλμη, αρετή, αυτοδυναμία και ισχυρή βούληση (στοιχεία που συναντά κανείς στη φιγούρα του Προμηθέα) αντί για το έλεος του ισχυρού; Αν υπάρχει κάτι που χαρακτηρίζει τον τολμηρό και επαναστατημένο άνθρωπο και τον διαχωρίζει από τον οκνηρό, τον δειλό, τον επαίτη και τον βάναυσο, δεν είναι παρά η αυτο-βοήθεια, όπως ισχυρίζεται ο Ralph Waldo Emerson στο δοκίμιο Heroism⁸. Επιπλέον, ο (επιθυμητός) ηρωισμός αντιτίθεται στη δουλική ηθική του μεμψίμοιρου θυματισμού, απόρροια της οποίας είναι η μνησικακία (όπως είδαμε παραπάνω). Παράγωγο της μνησικακίας είναι το προ-πολιτικό και ναρκισσιστικό μίσος, το συναίσθημα της καταρράκωσης του εαυτού (κατά τον Lasch)⁹, το συναίσθημα που όταν κυριαρχεί στη δημόσια ζωή οδηγεί στη διάβρωση και ταχεία αποσύνθεση του εύθραυστου κοινού μας κόσμου. Την ευθραυστότητα του κόσμου αυτού διακρίνουν τα ίδια του τα θεμέλιά του, χτισμένα με ιδρώτα αιώνων· αρκούν, όμως, μόνο λίγα δευτερόλεπτα απερισκεψίας, αλαζονείας και υπερβολής για να τον μετατρέψουν σε ανθρώπινα ερείπια: «The ruling principle of Hate / Which for its pleasure doth create / The things it may annihilate».

Βέβαια, οποιαδήποτε σύνδεση του πασιφισμού με την αδράνεια και την ατολμία δεν αποτελεί τίποτα παρά έκφραση πεσιμισμού, απόγνωσης και μοιρολατρίας, συναισθήματα που εξίσου αντικατοπτρίζουν τον δουλικό αντι-ηρωισμό και την ευθραυστότητα της θυματικής λογικής. Αξίζει στο σημείο αυτό να διατρέξουμε στη ζωή και στο έργο του Martin Luther King, αυτού του ζωντανού θρύλου της περιόδου του Κινήματος για τα Πολιτικά Δικαιώματα, επισπεύδοντας την προσοχή μας στον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος επεδίωκε με θάρρος, πείσμα και επιμονή να υπερασπιστεί την ισχύ του λόγου (μέσα από τα Χριστιανικά του διδάγματα) ενάντια στη βία, μέσα από τις εκκλήσεις του για οικουμενικότητα και ανοιχτή συμμετοχή σε κινητοποιήσεις ενάντια στην ὕβρη του ρατσισμού. Αξίζει να προσέξουμε με πόση τόλμη, αυτο-θυσία (αλλά και πίστη στον «απλό άνθρωπο»)¹⁰ ο King επιχείρησε να ξεριζώσει τη μνησικακία των Νέγρων της Αμερικής ως παράγωγο της αδικίας, χαράζοντας μια νέα πορεία φυλετικής δικαιοσύνης¹¹. Η Χριστιανική αγάπη, όπως την αντιλαμβανόταν ο ίδιος, δεν ήταν ούτε μια συναισθηματική ανάγκη ελεημοσύνης, μήτε μια απεγνωσμένη αναζήτηση ενός στοργικού καταφυγίου για τους εξωβελισμένους ανθρώπους του, αλλά μια αυθεντική προσπάθεια αποτίναξης του μίσους και της εκδίκισης, μια ελπίδα για τον τερματισμό κάθε βιαιοπραγίας, η μόνη πραγματική διέξοδος στον λόγο και την πράξη¹².

Το γεγονός, ωστόσο, ότι α) ο ηρωισμός του King (μια σύγχρονη αντανάκλαση του Μπαϋρονικού Προμηθέα), από τις πιο ζωντανές εκφράσεις απόρριψης της δουλικής ηθικής, και β) από τη στιγμή που αυτός ο ηρωισμός συνδέεται με φιλοσοφικά διδάγματα του Χριστιανισμού, μας οδηγεί στο εξής συμπέρασμα: η πολεμική του Νίτσε ενάντια στο Χριστιανικό πνεύμα, από το οποίο (σύμφωνα με τον ίδιο) η δουλική ηθική πηγάζει, φαίνεται σαθρή και μονομερής. Εξίσου μονομερής είναι και η σύνδεση της δουλικότητας με τη μνησικακία που υποτίθεται πως όλα δημοκρατικά κινήματα (κατά το Νίτσε) ανεξαιρέτως αναπαρήγαγαν. Αξίζει να μελετήσει κανείς τις κινητοποιήσεις των Αμερικανών αγροτών κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, όπως περιγράφονται από τον Lawrence Goodwyn¹³. Το ποπουλίστικο αυτό κίνημα συσπειρώθηκε γύρω από τη συνομοσπονδία αγροτών (Farmers Alliance). Παρότι υποκινήθηκε από μια έντονη δυσαρέσκεια ενάντια στην τεχνολογική πρόοδο και την οικονομική καταρράκωση που οι πολιτικές των καπιταλιστών της Νέας Υόρκης είχαν επιφέρει στον Αμερικανικό νότο, κατάφερε να ξεφύγει από τη στείρα και δουλική μνησικακία που αναπαράγει το δίπολο του λαϊκισμού – του διαχωρισμού μεταξύ «εμείς» και «αυτοί» – φτάνοντας στο σημείο οι ίδιοι οι αγρότες (η πλευρά του «εμείς» με άλλα λόγια) να διοργανώνουν πολιτικές συνελεύσεις αυτο-εκπαίδευσης (όπως τις αποκαλεί ο Goodwyn), παίρνοντας από μόνοι τους τον έλεγχο της γης, της οικονομίας και της παραγωγής, αντί να εγκλωβίζονται σε διακυβεύματα επαιτείας, σε εκκλήσεις για ελεημοσύνη και λύπηση.

Αν υπάρχει κάποιο στοιχείο που όχι μόνο μας επιτρέπει να αποτινάξουμε τη δουλική ηθική αλλά ταυτόχρονα να ενστερνιστούμε την αρετή, αυτό το στοιχείο συναντάμε στον ηρωισμό της αυτο-βοήθειας (όπως θα συμφωνούσε ο Emerson). Είναι αυτό που μας επιτρέπει να αντισταθούμε στην τυραννία της μοίρας («The deaf tyranny of Fate» κατά τον Byron), στις απρόβλεπτες και καταστροφικές ορέξεις της fortuna (βλ. Μακιαβέλλι)¹⁴. Είναι το μόνο στοιχείο που, μέσω της κρίσης και της πράξης, μας επιτρέπει να αντισταθούμε στην ὕβρη που διέπει την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη. Η ὕβρις αναφέρεται στην λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης¹⁵ αλλά πάνω απ’ όλα στην υπερβολή του ανθρώπου, στην τάση του προς το ναρκισσισμό και την παραφροσύνη, στην παραβίαση των ορίων¹⁶ και στην αδυναμία του να αυτοπεριορίζεται. Η πτώση της Αθηναϊκής δημοκρατίας – για τον Καστοριάδη – είναι ταυτόχρονα το αποτέλεσμα και η αιτία της ύβρεως που κυρίευσε τον δῇμον λόγω της αδυναμίας του να αυτοπεριοριστεί. Ο ίδιος¹⁷ γράφει χαρακτηριστικά:

το χάος το έχουμε και μέσα μας με τη μορφή της ύβρεως, δηλαδή της άγνοιας ή της αδυναμίας αναγνωρίσεως των ορίων των πράξεων μας. Διότι αν τα όρια ήταν σαφή και αναγνωρίσιμα εκ των προτέρων, δεν θα υπήρχε ύβρις, θα υπήρχε απλώς παράβαση ή αμάρτημα, έννοιες χωρίς κανένα βάθος.

Στα λόγια του Byron: «And Man in portions can foresee / His own funereal destiny; / His wretchedness, and his resistance». Τί είναι αυτό που, εν τέλει, μας επιτρέπει να αντισταθούμε στην ίδια την ὕβρη, αν όχι ο λόγος, η ομιλία, η ανοχή, η κρίση και η πράξη που διευκολύνουν τη συνέυρεση και απομακρύνουν τον βίαιο κύκλο της εκδίκισης; Πώς θα μπορούσε το δίκαιο να επικρατήσει αν όχι μέσω της συνεχόμενης αναζήτησης της αλήθειας, μια διαδικασία που δεν αποτελεί ατομική πράξη αλλά δημόσια, καθότι προϋποθέτει ζωντανή επικοινωνία (διαλέγεσθαι και διαβουλεύεσθαι);

Ο δρόμος προς το δίκιο και την αρετή, λοιπόν, δεν είναι παρά μακρύς και δύσβατος! Η γνώση που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη δίκαιη πράξη από την απρεπή, δεν είναι παρά μια συνεχόμενη και επίπονη προσπάθεια· στην πραγματικότητα, τα όρια της ὕβρεως δεν είναι πάντοτε ορατά μήτε ευδιάκριτα. Αν υπάρχει μία ελπίδα να ελαχιστοποιηθεί η τέλεση ανήθικων πράξεων, αυτή η ελπίδα μπορεί να προέλθει μόνο μέσω της αυτο-δυναμίας και της αυτοδιδαχής που οδηγούν στην κρίση· με άλλα λόγια, μέσα από την καθημερινή μας ενασχόληση με την αδιάκοπη αναζήτηση της αλήθειας και του δικαίου. Ας υποθέσουμε ότι μια απόφαση Α οδηγεί στο Α θετικό αποτέλεσμα. Στη συνέχεια μια Β απόφαση οδηγεί στο Β ηθικό αποτέλεσμα. Μεταξύ Α και Β υφίσταται κάποια απόσταση -από το σημείο Α στο σημείο Β- που θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάποιους στη διαπίστωση πως η απόσταση αυτή ισοδυναμεί με πρόοδο. Σε κάποια άλλη στιγμή θα μπορούσε να παρθεί μια απόφαση Γ η οποία οδηγεί στο Γ αποτέλεσμα, το οποίο ενδέχεται να είναι αρνητικό, αναιρώντας τόσο τα επιτεύγματα της Α όσο και της Β απόφασης. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει ότι η έννοια της προόδου, της σταδιακής βελτίωσης με στόχο την αναζήτηση μιας τελειότητας, αποτελεί ιστορική και θεωρητική πλάνη, καθότι είναι αδύνατο να γνωρίζουμε και να προδικάζουμε τις συνέπειες όλων μας των αποφάσεων. Με άλλα λόγια, η ηθική αυτοδιδαχή δεν δύναται να εγγυηθεί την απόλυτη επικράτηση του φυσικού δικαίου και την εξάλειψη του πολέμου· μπορεί όμως να μας παρέχει την δυνατότητα, την ελπίδα, πως ο πόλεμος θα ελαχιστοποιηθεί (ιδίως αν αυτές οι αποφάσεις παίρνονται με το λόγο και δεν αποτελούν ενός ανδρός αρχή). Αυτός είναι, λοιπόν, ο δύσβατος δρόμος που ο ηρωικός άνθρωπος καλείται να βαδίσει: ο δρόμος της αντίστασης στην καταστροφή (wretchedness / resistance), αντίσταση που προκύπτει μέσα από το λόγο (που δώρισε ο Προμηθέας στους ανθρώπους) και όχι από την επαιτεία ή την ατελέσφορη μνησικακία. Είναι ο ηρωισμός μια ελπίδα ενάντια τόσο στον δουλικό πεσιμισμό όσο και στον οπτιμισμό του ιδεαλισμού των ουτοπικών ιδεολογιών, ενάντια στις οποίες μας προειδοποιεί ο Ντοστογιέφκσι στο Υπόγειο¹⁸.