Ο άνθρωπος και η εικονική πραγματικότητα

Ο άνθρωπος και η εικονική πραγματικότητα

του Θανάση Μαραμάθα

Η εξελικτική βιολογία διαθέτει τεράστια ερμηνευτική ισχύ και μπορεί κατά την άποψη μου να ερμηνεύσει ακόμη και τις πιο σύνθετες ανθρώπινες συμπεριφορές τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Εδώ γίνεται απόπειρα μιας τέτοιας ερμηνείας για το κυρίαρχο στην εποχή μας φαινόμενο της virtual reality ζωής.

Τι ωθεί τον άνθρωπο στην εικονική πραγματικότητα;

Ο παραμυθάς

Ο άνθρωπος είναι παραμυθάς. Του αρέσει να λέει και να ακούει ιστορίες. Και μάλιστα συμπάσχει με τους ήρωες των ιστοριών, αισθάνεται συμμέτοχος, ζει μαζί τους τις περιπέτειες τους. Από το σημείο αυτό μέχρι το σημείο να ζει εικονικά κάτι προς το οποίο τον διευκολύνει η τεχνολογία, η απόσταση είναι μικρή. Για του λόγου το αληθές ας σκεφτεί ο καθένας πόσο κάθεται μπροστά στο υπολογιστή του ή με το κινητό του, επικοινωνώντας εξ’ αποστάσεως, δηλαδή εικονικά, με τους άλλους. Το εξ’ αποστάσεως, που σήμερα με την πανδημία θεωρείται και εξόχως αναγκαίο και προωθείται παγκοσμίως, ωθώντας και την σχετική τεχνολογία που ήδη υπάρχει, σε άλλα επίπεδα.

Ποιο είναι όμως αυτό το φυσικό χαρακτηριστικό που κάνει τον άνθρωπο να αρκείται ή και πολλές φορές να προτιμάει την προσομοίωση της ζωής αντί την ίδια ζωή; Είναι το πολύ αναπτυγμένο του συναίσθημα. Και τα λεγόμενα «ανώτερα ζώα», δηλαδή αυτά που είναι πιο συγγενικά στον άνθρωπο, διαθέτουν συναισθήματα, όμως αυτά είναι πολύ πιο απλά και δεν συγκρίνονται με την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων. Σίγουρα δε δεν είναι τόσο ανεπτυγμένα ώστε να μπορεί να στηριχθεί σ’ αυτά μια virtual ζωή, μια προσομοίωση της ζωής. Πως όμως το συναίσθημα οδηγεί στο εικονικό;

Συναίσθημα και λογική είναι οι δύο πόλοι της ανθρώπινης νόησης. Το λειτουργικό αποτέλεσμα των δισεκατομμυρίων νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου, μέσω των οποίων γίνεται η διακίνηση και η επεξεργασία των πληροφοριών για το περιβάλλον, τόσο το εξωτερικό όσο και το εσωτερικό του ανθρώπου. Ένα αποτέλεσμα στο οποίο οδήγησε η εξέλιξη.

Συναίσθημα λογική και εξέλιξη

Σε πρωταρχικό επίπεδο η ζωή είναι ένα επιφαινόμενο του συνδυασμού ύλης και ενέργειας που δημιούργησε τον πλανήτη μας. Με την ύλη κατά κάποια έννοια να μπορούμε να την θεωρήσουμε «παγωμένη ενέργεια». Ως επιφαινόμενο η ζωή, κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να καταστραφεί από αιτίες που δεν μπορεί να ελέγξει γιατί έχουν σχέση με την βάση στην οποία στηρίζεται. Δοθέντος αυτού, ως υπέρτατη «επιδίωξη» η ζωή, έχει την διατήρηση της. Και από εδώ ξεκινάνε όλα. Από τη στιγμή που δεν μπορεί να ελέγξει τις μεταβολές της βάσης, οφείλει να μπορεί να προσαρμόζεται σ’ αυτές. Από αυτό ως αφετηριακό σημείο ξεκινάει η εξέλιξη με υπέρτατο κριτήριο την διατηρησιμότητα της ύπαρξης της, δια της αέναης αλλαγής της. Αυτό το κριτήριο υπηρετεί η περίφημη «φυσική επιλογή», με τον όρο «φυσική» να εννοούμε οτιδήποτε τελικά επηρεάζει την ύπαρξη του οργανισμού και έρχεται απ’ το εξωτερικό του, είτε φυσικό περιβάλλον είναι αυτό, είτε οτιδήποτε άλλο, αρκεί να έχει μεγάλη διάρκεια, να μην είναι εφήμερο.

Από αυτό το σημείο ξεκινώντας, η εξέλιξη δια της φυσικής επιλογής έδωσε αυτήν την τεράστια ποικιλία των ειδών της ζωής που αντιστοιχούν στην τεράστια ποικιλία των συνθηκών και των περιβαλλόντων που συναντά κανείς στον πλανήτη μας. Και μάλιστα διαχρονικά, δηλαδή όχι μόνο των περιβαλλόντων του σήμερα, αλλά και των περιβαλλόντων του παρελθόντος.

Αν προχωρήσει κανείς σε βαθύτερο επίπεδο, δηλαδή όχι στο επίπεδο των ειδών – οργανισμών αλλά στο επίπεδο των συστημάτων οργάνων και εκεί θα παρατηρήσει την εξέλιξη η οποία έχει δώσει πολυπλοκότερα και πιο εξειδικευμένα συστήματα προϊόντος του χρόνου, όπως για παράδειγμα το θερμορυθμιστικό σύστημα των θηλαστικών που οδήγησε σε οργανισμούς σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητους από την θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Εκεί όμως που έγινε πραγματική επανάσταση ήταν στο νευρικό σύστημα. Το σύστημα αυτό εξελίχθηκε έτσι ώστε να οδηγήσει σε οργανισμούς με δυνατότητα επεξεργασίας πληροφοριών και μνήμη, δηλαδή μάθηση (θηλαστικά), που είχαν πλέον τη δυνατότητα να λαμβάνουν και να αναλύουν σήματα από το περιβάλλον ώστε να προσαρμόζονται άμεσα στις γρήγορες και μικρής διάρκειας μεταβολές του, και στη συνέχεια να οδηγήσει στο γένος HOMO όπου άρχισε πλέον η μάθηση να γίνεται κυρίαρχη μέχρι να φτάσουμε στο είδος HOMO SAPIENS, όπου η μάθηση απέκτησε τόσο βαθειά χαρακτηριστικά ώστε αυτό το είδος να ξεπεράσει σε μεγάλο βαθμό και αυτήν την φυσική επιλογή.

Σήμερα, όχι μόνο η φυσική επιλογή έχει χάσει την απόλυτη δύναμη της στις ανθρώπινες κοινωνίες λόγω της τεχνολογίας η οποία μπορεί πλέον να δημιουργεί κάψουλες κατάλληλων συνθηκών εντός αντίξοων περιβαλλόντων, αλλά ο άνθρωπος σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό γίνεται ο ίδιος κομμάτι της φυσικής επιλογής, ανθρωποποιώντας τον πλανήτη. Για παράδειγμα, οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί φυτών και ζώων σήμερα στη Γη, είναι οι πληθυσμοί των κατοικίδιων. Ειδών δηλαδή που ο άνθρωπος επέλεξε να έχει δίπλα του για λόγους διατροφής και άλλους.

Πως όμως η εξέλιξη δια της φυσικής επιλογής δημιούργησε την ανθρώπινη νόηση η οποία σε τελευταία ανάλυση βασίζεται στη μάθηση; Όπως αναφέρουμε και παραπάνω, δια της δημιουργίας του συναισθήματος και της λογικής. Σχηματικά μιλώντας, μέχρι την εμφάνιση των θηλαστικών η προσαρμογή των ειδών της ζωής βασιζόταν στο παντοδύναμο μέχρι τότε γονίδιο. Τα πάντα, της συμπεριφοράς συμπεριλαμβανομένης, μέχρι και την εμφάνιση των ερπετών τα καθόριζε το γονιδίωμα. Σ’ αυτό ήσαν αποθηκευμένες όλες οι γνώσεις και εμπειρίες από το συγκεκριμένο περιβάλλον του οργανισμού, που του επέτρεπαν να συνεχίζει να επιβιώνει. Είναι στην ουσία μια μνήμη το γονιδίωμα, μια ανελαστική όμως μνήμη, που δεν του έδινε μεγάλα περιθώρια προσαρμογής σε γρήγορες αλλαγές. Αν κάτι, κάποια συνθήκη στο περιβάλλον παρέκκλινε σοβαρά από το συνηθισμένο, η συνέπεια για τον οργανισμό ήταν ο θάνατος. Αν δε η καταστρεπτική αλλαγή είχε και μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση υπήρχε κίνδυνος και για ολόκληρο το είδος. Με την εμφάνιση των θηλαστικών, αυτό το κενό του γονιδιώματος άρχισε να καλύπτεται με την δημιουργία των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου, στα οποία εγγράφονταν οι πληροφορίες για το ειδικό περιβάλλον ζωής του ατομικού οργανισμού πλέον, πέραν δηλαδή των πληροφοριών που αφορούσαν το είδος. Έχουμε εδώ την δημιουργία μιας μνήμης ελαστικής, γρήγορης, στην οποία καταγράφονται οι εμπειρίες ζωής του ατόμου οι οποίες στο μέλλον θα αποδειχθούν πολύτιμες όταν αυτό θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει παρόμοιες καταστάσεις με αυτές που αντιμετώπισε στο παρελθόν. Αυτό ακριβώς είναι η μάθηση.

Οι πληροφορίες όμως που φτάνουν στον εγκέφαλο είναι ένα χάος. Τεράστιος ο αριθμός τους. Δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν όλες στα νευρωνικά κυκλώματα. Αναγκαστικά θα πρέπει να γίνει κάποια ταξινόμηση και να κρατηθούν οι πιο σημαντικές. Ποιες όμως είναι οι πιο σημαντικές; Ποιο πρέπει να είναι το κριτήριο ταξινόμησης; Είπαμε πιο πάνω ότι ο «σκοπός» της ζωής είναι η διατήρηση. Η διατήρηση του οργανισμού και του είδους, που είναι φυσικά αλληλένδετα. Επομένως ενδιαφέρουν εδώ πληροφορίες που έχουν άμεση σχέση με την επιβίωση του ατομικού οργανισμού, δηλαδή πληροφορίες που έχουν να κάνουν με την τροφή, τον καιρό, τους κινδύνους από εχθρούς κ.λπ., και πληροφορίες που έχουν άμεση σχέση με την αναπαραγωγή ή αλλιώς την επιβίωση του είδους. Ο λειτουργικός παράγοντας – φίλτρο που ξεδιαλέγει τις πληροφορίες κρατώντας τις πιο σημαντικές είναι το συναίσθημα. Κρατιούνται εκείνες οι πληροφορίες που έχουν συνδεθεί με τα ισχυρότερα συναισθήματα.

Το συναίσθημα είναι μια πολύ σύνθετη και πολύπλοκη λειτουργία που δίνει έναν προσανατολισμό στον άνθρωπο μέσα στο υπερβολικά σύνθετο περιβάλλον που ζει. Σε έναν οργανισμό με υποτυπώδες νευρικό σύστημα, οι πράξεις του καθορίζονται από τα γονίδια του και είναι σχετικά απλές. Βασίζονται στο σφιχτό και ανελαστικό σχήμα, συγκεκριμένο ερέθισμα συγκεκριμένη και μοναδική αντίδραση. Στον άνθρωπο, σε κάθε ερέθισμα αντιστοιχεί ένα ολόκληρο ρεπερτόριο αντιδράσεων από τις οποίες επιλέγεται εκείνη που του δημιουργεί το περισσότερο ευχάριστο ή το λιγότερο δυσάρεστο συναίσθημα. Τα συνδεδεμένα με αντιδράσεις συναισθήματα αντιπροσωπεύουν την εμπειρία ζωής του ανθρώπου και δεν είναι πάγια αλλά αλλάζουν καθώς η ζωή συνεχίζεται και η εμπειρία εμπλουτίζεται. Μόνο οι αντανακλαστικές αντιδράσεις που συνδέονται με ιδιαίτερα έντονες καταστάσεις κινδύνου στις οποίες απαιτείται μια άμεση απάντηση δεν διαμεσολαβούνται από το συναίσθημα. Είναι λοιπόν το συναίσθημα ο τελικός κριτής αλλά και το κριτήριο της κάθε απόφασης του μεμονωμένου ανθρώπου. Είναι ο οδικός χάρτης προς το μέλλον με βάση τις εμπειρίες του παρελθόντος.

Αν όμως ο άνθρωπος διέθετε μόνο συναίσθημα δεν θα διέφερε και πολύ από τα υπόλοιπα ανώτερα θηλαστικά. Θα ζούσε στο σήμερα χωρίς προσμονή και σχέδιο. Δεν θα μπορούσε να προγραμματίσει και θα έπαιρνε τη ζωή όπως ερχόταν. Η προβολή προς το μέλλον, είτε σχεδιασμός λέγεται αυτό, είτε πρόβλεψη, είτε όραμα, είτε γνώση του επικείμενου θανάτου είναι το αποτέλεσμα της λογικής, που είναι μια λειτουργία μεταγενέστερη του συναισθήματος και έχει σχέση με την εμφάνιση της ιδιότητας του για χρήση συμβόλων άρα και γλώσσας για επικοινωνία. Η λογική είναι και η τεράστια διαφορά που χωρίζει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα ανώτερα θηλαστικά. Με την εμφάνιση της λογικής η ζωή, εκπροσωπούμενη μόνο από τον άνθρωπο στο σημείο αυτό, απέκτησε τα εφόδια για να ανεξαρτητοποιηθεί σε σημαντικό βαθμό από την υπόλοιπη φύση και να σπάσει τα «δεσμά» της φυσικής επιλογής.

Το αρχικό ερώτημα

Να ξαναγυρίσουμε όμως στο αρχικό και βασικό ερώτημα. Πως το συναίσθημα οδηγεί στο εικονικό; Το συναίσθημα έχει μια αυτονομία. Δεν εκκινείται υποχρεωτικά από κάτι που συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο. Μπορεί να πυροδοτηθεί και από καταστάσεις του μυαλού, μια ανάμνηση για παράδειγμα. Αλλά μπορεί να γεννηθεί και από μια ψευδαίσθηση πραγματικότητας, από μια προσομοίωση πραγματικής κατάστασης. Γι’ αυτό μας αρέσει να διαβάζουμε βιβλία, γι’ αυτό άλλωστε μας αρέσει και η τέχνη. Η τέχνη είναι μια απομίμηση της πραγματικότητας ή μπορεί να είναι και μια καρικατούρα της πραγματικότητας. Το σύμπαν του καλλιτέχνη δεν συμπίπτει κατ’ ανάγκην με την πραγματικότητα, έχει όμως την ιδιότητα να επικοινωνείται από αυτούς που το επισκέπτονται δια του συναισθήματος.

Τα θετικά συναισθήματα, τα συναισθήματα της ηδονής με την φροϋδική έννοια του όρου, αποτελούν το κίνητρο του κάθε ανθρώπου, έναν αυτοσκοπό. Αν λοιπόν τέτοια συναισθήματα εκκινούνται από μια εικονική (virtual) κατάσταση με τη βοήθεια της τεχνολογίας, τότε αυτή η κατάσταση περιέχει εν δυνάμει μέσα της ένα σπέρμα εθισμού. Κάλλιστα δε θα μπορούσε να αντικαταστήσει ως κινούν αίτιο του συναισθήματος, μια πράξη στον εξωτερικό κόσμο. Καθώς δε τον εξωτερικό κόσμο δεν τον ελέγχεις, δεν ελέγχεις και τα συναισθήματα που γεννιούνται απ’ αυτόν και τα οποία πολλές φορές για να μην πω συνήθως, είναι συναισθήματα οδύνης κάτι που μπορείς να αποφύγεις στην εικονική πραγματικότητα δια της τεχνολογίας. Μπορείς εκεί να φτιάξεις έναν κόσμο από τον οποίο να αντλείς μόνον ή σχεδόν μόνον ηδονή. Από το σημείο αυτό μέχρι την παράδοση μερική ή και ολοκληρωτική σε μια virtual reality κατάσταση, η απόσταση δεν είναι τεράστια και μπορεί να διανυθεί.

από το facebook

 

https://www.hereticalideas.gr/2020/12/anthropos-kai-virtual-reiality.html