Ο λόγος των βωβών – Μνημεία και πολιτική
του Μάνου Στεφανίδη
Η κορωνίδα της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής στη Δύση, η Notre Dame, έχασε πρόσφατα την οροφή της από πυρκαγιά αλλά και τον κεντρικό πυργίσκο.Το κομψό όσο και επίμονο βέλος (flèche) με το οποίο ο αρχιτέκτονας του 13ου αι. και του λεγόμενου style international – παγκοσμιοποίηση από τότε! – τρύπησε τον ουρανό αναζητώντας εναγωνίως τον Θεό του.
Κάηκε δηλαδή η αρχιτεκτονική κορύφωση της εξέλιξης που ξεκίνησε με τον Saint Denis, το μοναστήρι των βασιλιάδων της Γαλλίας αλλά κι ένα σύμβολο της Δύσης ανάλογο της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Ανατολή. Η οδύνη και το δέος γίνονται ακόμη μεγαλύτερα επειδή όλοι έχουμε την ψευδαίσθηση ότι τέτοια μνημεία που συμπυκνώνουν την ιστορία και οπτικοποιούν τις αφηρημένες έννοιες του κάλλους, του ρυθμού, της υπερβατικότητας κλπ. είναι αιώνια, ανόλεθρα, απρόσβλητα, εν τέλει, από τον χρόνο.
Ο γοτθικός ναός είναι μια αρχιτεκτονική πρόκληση όχι μόνον για εκείνη την περίκλειστη κοινωνία αλλά και για κάθε εποχή. Προαναγγέλλει επίσης τους ουρανοξύστες του 19ου στο Σικάγο χρησιμοποιώντας όμως μια χειροποίητη όσο και σοφή τεχνική. Κάτι περισσότερο: συνιστά συγκλονιστική, κατασκευαστική αυθάδεια. Την γοητευτικότερη υπερβολή που μπορεί να αντέξει η πέτρα και να υπηρετήσει η κατακόρυφος. Είναι όμως συγχρόνως και υψηλή, ποιητική σύλληψη με υψηλότερο, μεταφυσικό συμβολισμό. Οι οξυκόρυφοι πύργοι, τα υπερυψωμένα σταυροθόλια, τα δαντελένια κωδωνοστάσια, οι αντηρίδες που ίπτανται στο κενό ανεβαίνουν σε δυσθεώρητα ύψη για να λογχίσουν νευρωτικά τα σύννεφα εκβιάζοντας το θαύμα. Αφού πραγματώνονται κατασκευές τέτοιας εξωπραγματικής εμφάνισης, Θεός υπάρχει!
Το ίδιο συνέβαινε με τους τρούλους της Ανατολής και κυρίως με την Αγία του Θεού Σοφία. Το ύψος του τρούλου της οποίας είναι ανάλογο με το ύψος της οροφής της Notre Dame. Εβδομήντα μέτρα περίπου. Και βέβαια επίτευξη ανάλογου θαύματος. Το οποίο θαύμα χρεώνεται στο επέκεινα αλλά το καρπώνεται η εξουσία. “Νενίκηκα σε Σολομών”!
Ιδού ο σκοπός της αρχιτεκτονικής του Μεσαίωνα. Να δεί με τα ίδια του τα μάτια ο πιστός το υπερφυσικό υλοποιημένο και να υποταγεί στους επίγειους εκπροσώπους του. Η αρχιτεκτονική ως πολιτική προπαγάνδα.
Έτσι οι βυζαντινοί κρεμάνε μαγικές καμπύλες από τα νέφη ενώ οι τέκτονες της Δύσης αιχμηρά οξυκόρυφα. Διαφορά ταμπεραμέντου, ο στόχος ίδιος.
Όμως ο γοτθικός ναός καταφέρνει και μιαν άλλου είδους μαγεία. Καταργεί ορισμένους, φέροντες (!) τοίχους και τους αντικαθιστά με υαλοστάσια (vitraux) γεμίζοντας το εσωτερικό με πολύχρωμο φως και εικόνες που κολυμπάνε στα χρώματα. Η αντίστοιχη έκφραση είναι τα ψηφιδωτά της Ανατολής. Γυαλί και μέταλλο αντί της τοιχοποιίας. Όπως και στις δημιουργίες του Mies van der Rohe στον εικοστό αιώνα!
Ο γοτθικός ρυθμός εμφανίζεται στο τέλος του Μεσαίωνα ως ο ωριμότερος καρπός του ιδιαίτερου πολιτισμού της θεοκρατικής, εκείνης κοινωνίας αλλά και η δραματική μετεξέλιξη του βαριού, του γήινου, ρωμανικού ρυθμού ο οποίος συνέχιζε την πρακτική, ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Είναι ο ρυθμός που καθιστά την αδυναμία του πλεονέκτημα -εννοώ τις εξωτερικές αντηρίδες που κάνουν τους ναούς να μοιάζουν με καράβι σε καρνάγιο- και που για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα η γλυπτική πρωταγωνιστεί μαζί με την αρχιτεκτονική δημιουργώντας ένα σύνολο ενιαίο.
Περισσότερο όμως από θρησκευτικό σύμβολο καθίσταται η ενσάρκωση της αρχόμενης, πολιτιστικής υπεροχής της Ευρώπης απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο… Το πρελούδιο της Αναγέννησης. Δηλαδή μιας Ευρώπης με grosso modo κοινό πολιτισμό! Οι δαίμονες του Μεσαίωνα σταδιακά γίνονται μορφές αγλαές που παραπέμπουν στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Το παρελθόν επιστρέφει για να επιστέψει το μέλλον κι η πολιτική συντελείται πάλι με όρους τέχνης.
Κορυφαίο παράδειγμα της ρητορείας των μνημείων είναι ο Παρθενών στον οποίο συνυπάρχουν σκοπίμως ο δωρικός και ο ιωνικός ρυθμός ως έμπρακτη απόδειξη της πανελλήνιας, ενωτικής πολιτικής που επεδίωκε τότε ο Περικλής. Γι’αυτό κι όταν τα μνημεία κινδυνεύουν, χάνεται κάτι απείρως μεγαλύτερο από την απώλεια ενός κτίσματος … Χάνεται ένα κομμάτι συμπυκνωμένου χρόνου, ενσαρκωμένης ιστορίας …
ΥΓ. Επανέρχομαι επ’ ευκαιρία στην πρόταση που είχα υποβάλει στον πρωθυπουργό τον πρώτο, ήδη, μήνα της θητείας του. Πρόταση που γνώριζε και ο φιλέλληνας κ. Steinmaier, τότε υπουργός εξωτερικών, σήμερα πρόεδρος της Γερμανίας. Το παλιό μουσείο της Ακρόπολης, πάνω στον Ιερό Βράχο, είναι κρίμα να χρησιμοποιείται ως αποθήκη και να μην καταστεί εκθεσιακός χώρος διεθνούς εμβέλειας στον οποίο να φιλοξενούνται συμβολικά επιλεγμένα αριστουργήματα του παγκόσμιου πολιτισμού. Είναι τόσο εύκολο να πραγματοποιηθεί. Και πολλαπλάσια σημασία για το κύρος του τόπου. Μήπως δεν το εξαγγέλλουν απλά και μόνο επειδή το προτείνω εγώ;
*Ο Μάνος Στεφανίδης είναι Α. Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ
από τη σελίδα του στο facebook (Η επιφυλλίδα του Μ.Σ. στις εφημερίδα “Σελίδες” της Κυριακής του Πάσχα)
https://www.hereticalideas.gr/2019/04/o-logos-ton-bovon-mnimeia-kai-politiki.html
Αφήστε ένα σχόλιο